सावित्रीबाई फुले : भारतात स्त्री शिक्षणाची सुरुवात करणाऱ्या एक थोर समाजसुधारक

यशोदीप महिला समुपदेशन केंद्र, पंढरपूर यांचा वतीने राष्ट्रमाता सावित्रीमाई फुले यांच्या जयंतीनिमित्त विनम्र अभिवादन

अभिवादक,: डॉ. प्रमोद श्रावण कसबे.

समुपदेशक: जावेद पठाण

समुपदेशक: अरुणा शेंडगे.

सावित्रीबाई फुले : भारतात स्त्री शिक्षणाची सुरुवात करणाऱ्या एक थोर समाजसुधारक

सावित्रीबाई फुले या भारताच्या पहिल्या महिला शिक्षिका, आधुनिक स्त्रीवादी आणि समाजसुधारक होत्या. शिक्षण आणि साक्षरता क्षेत्रात महिलांच्या उन्नतीसाठी स्त्री शिक्षणाला पुढे नेण्याची क्रांतिकारी ज्योत त्यांच्याकडे होती. सावित्रीबाई आपले पती ज्योतिराव फुले यांच्यासह स्त्रियांना शिक्षित करण्याच्या लढ्यात सोबत होत्या. क्रांतिवीर सावित्रीबाई फुले यांनी स्त्री शिक्षणाची मशाल पेटवल्याने आजच्या पिढीतील ज्या सुशिक्षित महिला आहेत त्यांच्यासाठी सावित्रीबाई फुले यांची जयंती हा एक महत्त्वाचा दिवस आहे

.सावित्रीबाई फुले यांचे वैयक्तिक आणि शैक्षणिक जीवन

सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ०३ जानेवारी १८३१ रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव येथे झाला. सावित्रीबाईंचा विवाह त्यांचे पती ज्योतिराव फुले यांच्याशी वयाच्या ९ किंवा १० व्या वर्षी झाला (ते १३ वर्षांचे होते). लग्नाच्या वेळी सावित्रीबाई निरक्षर होत्या. ज्योतिरावांनी सावित्रीबाई आणि सगुणाबाई शिरसागर या त्यांच्या चुलत बहिणीला त्यांच्या घरी शिक्षणज्योतिरावांकडे त्यांचे प्राथमिक शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर, पुढील शिक्षणाची जबाबदारी ज्योतिरावांचे मित्र सखाराम यशवंत परांजपे आणि केशव शिवराम भवाळकर यांच्यावर होती. त्यांनी स्वतःला दोन शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रमांमध्येही नोंदवले; पहिला अभ्यासक्रम अहमदनगर येथील अमेरिकन मिशनरी सिंथिया फरार यांनी चालवलेल्या संस्थेत होता आणि दुसरा अभ्यासक्रम पुण्यातील नॉर्मल स्कूलमध्ये होता. सावित्रीबाई या पहिल्या भारतीय महिला शिक्षिका आणि मुख्याध्यापिका होत.शिक्षिकेचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी पुण्यातील महारवाड्यात मुलींना शिकवायला सुरुवात केली. याला काही काळ लोटला नाही तोवर महात्मा फुले आणि सावित्रीबाईंनी १८४८ साली पुण्यात ‘भिडे वाडा’ येते मुलींसाठी आधुनिक भारतातील पहिली शाळा स्थापन केली. भिडे वाडा हे तात्यासाहेब भिडे यांचे घर होते. भिडे वाडा येथील अभ्यासक्रमात गणित, विज्ञान आणि सामाजिक अभ्यास या पारंपारिक पाश्चात्य अभ्यासक्रमाचा समावेश होता. १८५१ च्या अखेरीस सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले पुण्यात मुलींसाठी तीन वेगवेगळ्या शाळा चालवत होते. एकत्रितपणे, तिन्ही शाळांमध्ये अंदाजे १५० विद्यार्थ्यांनी नोंदणी केली होती. त्यांचे शिकवण्याचे तंत्र सरकारी शाळांपेक्षा चांगले होते आणि नंतरच्या काळात सरकारी शाळांमधील मुलांच्या तुलनेत मुलींचे शिक्षण अधिक प्रमाणात होते.दुर्दैवाने, सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले यांच्या यशाला पुराणमतवादी विचारांसह स्थानिक समुदायाकडून मोठ्या प्रमाणात विरोध झाला. सावित्रीबाई अनेकदा अतिरिक्त साडी घेऊन त्यांच्या शाळेत जात होत्या कारण त्यांच्या रूढीवादी विरोधामुळे उच्च जातियांकडून त्यांच्यावर दगड व शेण फेकले जात आणि शाब्दिक हीन अशा दर्जाची शिवीगाळ केली जात असे. हे जोडपे तेव्हा ज्योतिरावांच्या वडिलांच्या घरी राहत होते. तथापि, १८३९ मध्ये, ज्योतिरावांच्या वडिलांनी त्यांना आपले घर सोडण्यास सांगितले कारण मनुस्मृती आणि त्याच्या व्युत्पन्न ब्राह्मणी ग्रंथांनुसार त्यांचे कार्य पाप मानले गेले होते.ज्योतिरावांच्या वडिलांच्या घरातून बाहेर पडल्यानंतर ज्योतिरावांचे एक मित्र उस्मान शेख यांच्या कुटुंबासह ते राहायला गेले. जेथे त्यांची भेट फातिमा बेगम शेख यांच्याशी झाली. फातिमा बेगम शेख भारतातील पहिल्या मुस्लिम महिला शिक्षिका होत्या. फातिमा आणि सावित्रीबाई यांनी १८४९ मध्ये शेख यांच्याच घरी शाळा उघडली.ज्योतिराव फुले आणि सावत्रीबाई या दोघांचा असा विश्वास होता की शिक्षण हे नैराश्यग्रस्त वर्गाला सक्षम बनवण्याचे आणि महिलांना समाजाच्या इतर भागांबरोबर समानतेने उभे करण्याचे एकमेव माध्यम आहे. त्यासाठी १८५० मध्ये सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले यांनी दोन शैक्षणिक ट्रस्ट स्थापन केले. (१) नेटिव्ह, मेल स्कूल, पुणे आणि (२) सोसायटी फॉर प्रमोटिंग द एज्युकेशन ऑफ महार, मांग आणि इट्सेटेरस. या दोन ट्रस्टने सावित्रीबाई फुले आणि नंतर फातिमा शेख यांच्या नेतृत्वाखालील अनेक शाळांचा समावेश केला.१५ सप्टेंबर १८५२ रोजी ज्ञानोदय या ख्रिश्चन मिशनरी नियतकालिकाला दिलेल्या मुलाखतीत ज्योतिरावांनी सावित्रीबाई आणि त्यांच्या कार्याचा सारांश दिला , असे म्हटले आहे की, “आईमुळे मुलामध्ये जी सुधारणा होते ती खूप महत्त्वाची आणि चांगली असते, असे माझ्या मनात आले. त्यामुळे ज्यांना या देशाच्या सुख आणि कल्याणाची काळजी आहे त्यांनी महिलांच्या स्थितीकडे नक्कीच लक्ष दिले पाहिजे आणि देशाची प्रगती व्हावी असे वाटत असेल तर त्यांना ज्ञान देण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले पाहिजेत. या विचाराने मी प्रथम मुलींसाठी शाळा सुरू केली. पण मी मुलींना शिक्षण देत आहे हे माझ्या जातीच्या बांधवांना आवडले नाही आणि माझ्याच वडिलांनी आम्हाला घराबाहेर काढले. शाळेसाठी कोणी जागा द्यायला तयार नव्हते ना आमच्याकडे ती बांधायला पैसे होते. लोक आपल्या मुलांना शाळेत पाठवायला तयार नव्हते पण लहुजी राघ राऊत मांग आणि रानबा महार यांनी आपल्या जातीच्या बांधवांना शिक्षणाचे फायदे पटवून दिले. तिने आपल्या पतीसोबत वेगवेगळ्या जातीतील मुलांना शिकवले आणि एकूण १८ शाळा उघडल्या.”

या जोडप्याने गरोदर बलात्कार पीडितांसाठी, १८६३ मध्ये बालहत्या प्रतिबंधक गृह अर्थात केअर सेंटर देखील उघडले आणि त्यांच्या मुलांना प्रसूतीसाठी आणि वाचविण्यात मदत केली. त्या भ्रूणहत्या विरोधी कार्यकर्तीही होती. त्यांनी होम फॉर द प्रिव्हेंशन ऑफ इन्फँटीसिटी नावाचे महिला निवारा उघडला, जेथे ब्राह्मण विधवा त्यांच्या मुलांची सुरक्षितपणे प्रसूती करू शकतात आणि त्यांना हवे असल्यास त्यांना दत्तक घेण्यासाठी तेथे सोडू शकतात. तिने बालविवाहाच्या विरोधातही प्रचार केला आणि विधवा पुनर्विवाहाच्या पुरस्कर्त्या झाल्या. सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव यांनी सती प्रथेला जोरदार विरोध केला आणि त्यांनी विधवा आणि निराधार मुलांसाठी घर सुरू केले. त्यांनी १८७३ मध्ये पहिला असा सत्यशोधक विवाह देखील लावून दिला ज्या विवाहात हुंडा, ब्राह्मण पुजारी किंवा ब्राह्मणी विधी यांचा समावेश नव्हता.सावित्रीबाई ह्या लेखिका आणि कवयित्री होत्या. शिक्षणाचे महत्त्व त्यांनी आपल्या पुस्तकांत लिहिले आहे. काव्य फुले आणि बावन काशी सुबोध रत्नाकर ही तिची कवितांची पुस्तके अनुक्रमे १८५४ आणि १८९२ मध्ये प्रकाशित झाली. शोषित वर्गाला शिक्षित होऊन अत्याचाराची साखळी तोडण्याचे आवाहन तिने आपल्या कवितेत केले आहे. “जा, शिक्षण मिळवा” नावाची कविता देखील प्रकाशित केली ज्यामध्ये तिने अत्याचारित लोकांना शिक्षण घेऊन स्वत: ला मुक्त करण्यासाठी प्रोत्साहित केले.

१८९० मध्ये ज्योतिरावांच्या निधनानंतर, सामाजिक नियमांना झुगारून त्यांनी आपल्या पतीच्या विचारणा प्रज्वलित ठेवले. सावित्रीबाई थांबल्या नाहीत, त्यांनी सत्यशोधक समाज या संस्थेचे कार्य पुढे नेले आणि १८९३ मध्ये सासवड येथे झालेल्या वार्षिक अधिवेशनाचे अध्यक्षपद भूषवले.

सावित्रीबाईंनी त्यांचा दत्तक मुलगा यशवंत याच्यासोबत १८९७ मध्ये नालासोपारा परिसरात बुबोनिक प्लेगच्या तिसऱ्या साथीच्या रोगाने प्रभावित झालेल्यांवर उपचार करण्यासाठी पुण्यात संक्रमण मुक्त क्षेत्रात क्लिनिक उघडले. पांडुरंग बाबाजी गायकवाड यांच्या मुलाला वाचवताना सावित्रीबाईंचा वीरतापूर्वक मृत्यू झाला. गायकवाड यांच्या मुलाला मुंढव्याबाहेरील महार वस्तीत प्लेग झाला आहे हे कळताच सावित्रीबाई फुले त्यांच्या पाठीशी धावून गेल्या आणि त्यांना पाठीवर घेऊन हॉस्पिटलमध्ये नेले. या प्रक्रियेत, सावित्रीबाई फुले यांना प्लेगची लागण झाली आणि १० मार्च १८७९ रोजी त्यांचा मृत्यू झाला.

अशा या थोर समजसुधारक आणि क्रांतिकारी महिलेला विनम्र अभिवादन!